اشتباه های متداول پیرامون نام ایران

جابجایی و انتساب نام ها و واژه های دیرینه سال برای مفاهیم و پدیده های تازه تر، موجب آشفتگی های منجر به بدفهمی و التباس می شود. اینچنین آشفتگی ها در استفاده از نام های ایران و فارس که هر کدام دستکم دو تعریف اصلی و ثانوی دارند، به فراوانی روی می دهد و موجب نتیجه گیری های نادرست بعدی می شود.
ناآگاهی ها و کمبود اطلاعات عمیق ما پیرامون معانی و مفاهیم نام های در پیوند با آریا، ایران و فارس نمی باید منجر به استفاده های نادرست از بخشِ مفهومِ این نام ها که تعریفی نسبتاً کافی دارند، بشود.

فرضیه موهوم نژاد آریا
تحمیل تعابیر و مفاهیم نژادی بر مفهوم آریا و آریایی، و پیش کشیدن ویژگی هایی اندامی (همچون بلندی قد و گروه خون و رنگ چشم و حالت مو)، از ساخته های ناسیونالیست های افراطی و نازیستی برای اهداف نژادپرستانه و منافع سیاسی، و نیز برای یجاد انشقاق و گسست هویتیِ مردمانِ یکپارچه و هم تبار شرق بوده است.
تاکنون و در هیچیک از اسناد موجود، شواهدی که دلالت بر هویت نژادی برای نام آریا و آریایی کند و یا بر فرضیه ی ناقص و مبهم مهاجرت بزرگ آنان از سرزمین های شمالی صحه بگذارد، شناخته نشده است. هویت آریاییان مفروضِ پیش از مهاجرت، همچنان تا به امروز ناشناخته مانده است و پیرامون آن نظریه تاکنون نتوانسته اند هیچ اطلاعاتی از زبان، فرهنگ، آیین، پوشاک، ابزار و دیگر آثار مادی آنان را معرفی نمایند و اندکی به آنان وجود خارجی ببخشند. فرضیه نژاد آریا و مهاجرت بزرگ آنان، با هیچ شاهد انسان شناختی، زبان شناختی، باستان شناختی، تاریخی و اسطوره شناختی تأیید نمی شود. عمومیت و شهرت فرضیه نژاد آریا و مهاجرت بزرگ آنان، تنها به دلیل تکرار فراوان دستگاه های تبلیغاتی بوده و از مستنداتِ علمی لازم بهره نمی برد.(1)

خلیج فارس
واژه «فارس» در نام خلیج فارس نیز همچون نام زبان فارسی بر مفهوم اصلی این نام یعنی حوزه تمدنی ایران دلالت می کند و ارتباطی با ناحیه یا استان فارس ندارد. نام فارس در اینجا بازمانده ای از مفهوم هخامنشی پارس است که در نقشه های جغرافیایی کهن و متون تاریخی کلاسیک نیز بکار رفته است. معادل غربی این نام نیز به درستی به شکل persian Gulf نوشته می شود.

زبان فارسی
زبانی که در ایران امروزی «فارسی» نامیده می شود و در گذشته های دور «دَری» نامیده می شد، ارتباطی با مفهوم ثانوی آن که استان فارس باشد، ندارد. منظور از فارس در اینجا مفهوم اصلی این نام است که با حوزه تمدن ایرانی مطابقت دارد. به عبارت دیگر، منظور از زبان فارسی همانا «زبان ایرانی» با مفهوم اصلی نام ایران (و نه کشور ایرانِ امروزی) است. این زبان در تاجیکستان و ازبکستان با عنوان نسبتاً تازه «تاجیکی» و در افغانستان با شکل کهنِ «دَری» نامیده می شود.
هردو نام جدیدتر و کهن تر این زبان، یعنی فارسی و دری، مفهوم ایرانی را می رساند. واژه «دَری» بر خلاف برخی فرضیه ها، نه ارتباطی با «دربار» پادشاهان و گویش درباری دارد و نه ارتباطی با «در/کوچه/بازار» دارد که به موجب چنین فرضیه هایی، زبان دری را گاه زبان دربار و گاه زبان کوچه و بازار نامیده اند.
نام دری برای این زبان از دو پاره «دْ» و «اَری» ساخته شده که بخش نخستین آن، حرف معرفه متداول در بسیاری از زبان های هندواروپایی، و بخش دوم آن به مفهم «آریایی/ایرانی» است.
حرف معرفه «دْ» هنوز نیز در زبان پشتو/پشتون زنده است و برای مثال نام کشور را به شکل «د افغانستان» تلفظ می کنند. این حرف با حرف معرفه The در زبان انگلیسی خاستگاهی مشترک دارد.
حرکت ساکن این حرف در زمانی که قابلیت اعاده آوای ساکن آغازین در زبان مردم فروکش کرد، تبدیل به فتحه شد. (همچون تغییرات آوایی در واژه های خْوَرِنَه، فْروَهَر، خْشایَثی و ذْرَیَه).
بخش دوم این نام یعنی «اَری» منسوب است به «آریایی» و نیز «آریا» که نام کشور و یا ناحیه ای در شمال غربی افغانستان امروزی بوده است. این نام برای این زبان در سنگ نبشته ی کَنیشکَه پادشاه بزرگ کوشانی که حکومتش در همین نواحی بوده، آمده است (پیوست یکم). کنیشکه به روشنی و صراحت یادآور می شود که: «او صادر می کند یک فرمان به یونانی و سپس بیان می دارد به زبان اَریَئو (Aryao)».
گفتار کنیشکه در این کتیبه شباهت فراوانی با گفتار داریوش بزرگ در سنگ نبشته ی بیستون دارد که آورده است: «این است نبشته ای که من کردم. افزون بر این به اَری یا (Ariya)».
مصوت پایانی واژه «اَریَئو»، حرف کوتاه «اُ» و مصوت پایانی واژه «اَری یا»، حرف «آ» است که هر دو معادل با کارکرد کسره ی اضافه پایانی (یای نسبت) در زبان فارسی هستند و معنای «آریایی/ایرانی» (= فارسی) را می دهند.
معادل غربی نام زبان فارسی، برگرفته از مفهوم اصلی دو نام ایران و فارس و همان persian است. نگارش نام این زبان به شکل Farsi اشتباهی است که بر اثر بی دقتی و بخاطر آوانویسی واژه «فارسی» با الفبای لاتینی متداول شده است.

اختلاط نابجای زبان فارسی با قومیت
با اینکه زبان دری/فارسی متعلق به حوزه تمدنی ایران است؛ اما نه این زبان منحصر به ایران است و نه ایران منحصر به زبان فارسی. به عبارت دیگر، صِرف استفاده از این زبان به مفهوم حضور حوزه تمدن ایرانی نیست. چرا که از استانبول و اسکندریه در غرب تا به هندوستان در شرق به این زبان گفتگو می کرده اند و هیچیک از این سرزمین ها در حوزه تمدنی ایران نبوده است.
از سوی دیگر، ایران (چه به مفهوم امروزی و یا تاریخی) منحصر و محدود به زبان فارسی نیست و زبان های دیگری نیز در آن رواج و روایی داشته و دارد و گویشوران آنها را نمی توان غیرایرانی و یا حتی غیرفارس نامید.
زبان دری/فارسی، زبان واسط و مشترک میان ایرانیان است و اگر مردمان نواحی مرکزی ایران همچون شیراز و اصفهان و یزد و اراک به زبان دیگری جز زبان فارسی سخن نمی رانند، نه به این معناست که زبان فارسی زبان اصلی آنانست؛ بلکه به این خاطر است که زبان بومی خود را در گذر زمان از دست داده و تنها قادر به سخن گفتن به زبان عمومی فارسی هستند.
امروزه چنین متداول شده، کسانی را که فقط توان سخن گفتن به زبان فارسی را دارا هستند؛ «فارس» خطاب می کنند و دیگران را به نام های برگرفته از زبان های دیگر. اینگونه خطاب ها معمولاً بگونه ای بیان شده و رواج یافته است که نام فارس و دیگر نام ها را از یک مفهوم زبانی تبدیل به یک مفهوم قومیتی کرده است.
تحمیل مفهوم نژادی بر نام زبان ها، علاوه بر اینکه اشتباهی متداول است، برخی تعصبات و دسته بندی های تفرقه برانگیر را نیز بیدار می کند. در ایران هیچ مفهوم نژادی با عناوینی همچون ترک، کرد، لر، عرب، فارس و غیره وجود ندارد و آنچه وجه تمایز است تنها زبان سخنوران است. در نتیجه، نام های بالا تنها می توانند دلالت بر ترک زبان، کردزبان، لرزبان، عرب زبان و فارس زبان (آنانکه زبان بومی خود را از دست داده اند) کنند. به عبارت دیگر و با توجه به مفهوم فارس که در اینجا مطلق ایران را می رساند، تمامی کسانی که به هر زبانی سخن می رانند، فارس (=ایرانی) هستند. اهالی نواحی ای که تنها به زبان فارسی سخن می رانند، در قیاس با نواحی دو یا چند زبانه، حق و مالکیت بیشتری بر این زبان ندارند.
با اینکه خاستگاه زبان فارسی در شرق خراسان و آنسوی شرق و شمال شرقی ایران امروزی بوده است، اما فرایند رشد و بالندگی آن به همت و کوشش بسیاری از مردمان و شاعران و نویسندگان و دبیران سراسر ایران (= فارس) و دیگر کشورهای فارسی زبان (= ایرانی زبان) روی داده است.

تعمیم مصداق اصلیِ نام ایران به مصداق ثانوی آن
نام ایران در عبارت هایی همچون فرهنگ ایرانی، تمدن ایرانی، شاعران ایرانی، جشن های ایرانی و مشابه اینها، بر مفهوم اصلی نام ایران دلالت می کند که کشور ایران امروزی تنها بخشی از آن است. تعمیم همه دستاوردهای تمدن ایرانی به کشور ایران امروزی ناشی از بی توجهی به داده های تاریخی است.
از سوی دیگر، نام ایران در مفهوم سیاسی و ژئوپلتیکی آن، در زمان های گوناگون مفاهیم گوناگونی دارد که لازم است در گفتارها و نوشتارها مراقب این مفاهیم گوناگون بود. با آگاهی هایی که فعلاً در اختیار است (و بخشی از آنها را به هنگام بررسی منابع دیدیم)؛ مفهوم سیاسی ای با نام «ایران» از سده سوم میلادی و همزمان با پادشاهی اردشیر بابکان آغاز شد. در عصر ساسانی، مفهوم سیاسی ایران برابر بود با حوزه ی فرمانروایی آنان؛ از نخستین سده های دوران پس از اسلام تا عصر ایلخانان صرفاً برابر بود با خاطره تاریخی ایران بدون هویت سیاسی؛ از آغاز عصر ایلخانان تا پایان زمان افشاریان برابر بود با مجموع ماوراءالنهر، افغانستان و ایران امروزی. از آغاز دُرّانیان و با کنار نهادن افغانستان، برابر بود با بخش هایی از ماوراءالنهر و ایران امروزی که به مرور و حذف بخش هایی دیگر در دوره قاجاریان، به محدوده ای می رسد که تا به امروز ادامه دارد.
با توجه به این نکات، لازم است به هنگام استفاده از مفهوم سیاسی ایران، متوجه مصداق های متفاوت آن باشیم. به ویژه هنگامی که از عبارت غلط انداز «ایران باستان» (اعم از مفهوم سیاسی یا تمدنی آن) استفاده می شود، نیاز به مراقبت بیشتری در گفتار هست. چرا که مفهوم ایران باستان بسیار فراخ و پردامنه است و مصداق های گوناگون و متنوع و پرشماری دارد. بهره گیری از جملات کلی ای که «در ایران باستان چنین بوده یا چنان نبوده» معمولاً بی معنا و حتی گمراه کننده است. چرا که مفهوم گسترده ای همچون «ایران باستان»، مجموعه ای بزرگ و متنوع از فرهنگ ها، ادیان، باورداشت ها، آیین ها و حکومت ها را در برمی گرفته است که در بازه ی زمانی طولانی و در پهنه جغرافیایی گسترده ای پراکنش داشته و نمی توان تمامی شاخصه های این سرزمین ها و آن مردمان را با یک حکم کلی و در قالب چنان جملاتی تعریف کرد و بازشناخت.

ادعای مالکیت انحصاری بر شاخصه های هویت ایرانی
یکی دیگر از اشتباه های متداول در این است که برخی مردمانِ ساکن در کشور ایران امروزی (و گاه کشورهای همسایه) تصور می کنند که منحصراً مالک هر آن شاخصه هویتی ای هستند که از حوزه ی گسترش تمدن ایرانی تاکنون بازمانده است.
در چنین نگاهی، کشورهای پیرامونیِ ایرانِ امروزی، تنها به دلیل نام جدیدِ برخی از آنها، فاقد پیشینه تاریخی و تمدنی دانسته می شوند و تمامی داشته های تاریخی ــ فرهنگی کهن را از آنان سلب می نمایند. در حالیکه نام های امروزیِ کشورها تنها یک قرارداد مفروض اجتماعی است و هر کشوری می توانسته و می تواند از یک نام کهن و یا از یک نام جدید برای شناسایی خود استفاده کند. استفاده کردن یا نکردن از یک نام کهن، ارتباطی با پیشینه و قدمت هیچ کشوری ندارد و نمی تواند موجب امتیازهای خاصی برای مردمان آن کشور شود.
با این رویکرد مغلطه آمیز، هر یک از کشورهای همسایه که قصد بهره گیری از یک نام کهن و یا برگزاری یکی از آیین های دیرین را داشته باشند، یا نام و تصویر یکی از دانشمندان و شخصیت های روزگاران گذشته را بر روی اسکناس و یا تمبر خود منتشر کنند و یا مراسمی برای بزرگداشت ادیب و سخنوری برگزار نمایند؛ با اعتراض مالکانه ی این عده روبرو می شوند. اعتراضی که ناشی از بدفهمی مفهوم ایران و بی توجهی به مفهوم اصلیِ نام ایران است که حوزه ی تمدنی گسترده ای را دربرمی گیرد. حوزه ای که کشورهای امروزی ــ و از جمله ایران ــ تنها بخشی از آن (و نه همه آن) هستند.
چنین اعتراض هایی علاوه بر اینکه نابجا و نادرخور است، موجب ستیزه جویی و انشقاق های زیان بخش در هویت یکپارچه و همبستگی مردم نیز می شود.
توجه کشورهای منطقه به شاخصه های کهن هویت ایرانی (که بخشی از هویت آنان نیز هست)، نه تنها مغایرتی با ایرانی بودنِ آن شاخصه ها ندارد که حتی تأکید فراوان تر بر همبستگی مردمانِ این پهنه جغرافیایِ انسانی است که هویت فرهنگی و پیشینه تاریخی مشترکی دارند. چنین توجه هایی می باید با استقبال ساکنان ایران امروزی و کشورهای همسایه مواجه شود که می بینند مرزهای نوظهور سیاسی نتوانسته اند اشتراک ها و پیوندهای عمیق دیرین را از میان ببرند.
با توجه به این مفاهیم درمی یابیم که افغانستانی نامیدن ابن سینا، تاجیکستانی دانستن ابوریحان بیرونی، ازبکستانی خطاب کردن خوارزمی یا ترکیه ای نامیدن مولانا، هیچکدام مغایرتی با ایرانی بودن آنان ندارد. چنان که در ایران امروزی هم نام ایران برای اینگونه شناسایی ها عطف به گذشته می شود و مثلاً کورش بزرگ را «شاه ایران» می نامند. بدون اینکه او از چنین عنوانی استفاده کرده باشد و یا اینکه چنین نامی در آن زمان موجودیت سیاسی داشته باشد.
البته این انتساب ها در صورتی بدون اشکال به نظر می رسند که منحصراً بخاطر وجود نام های جدید و از روی ناچاری انجام پذیرد و شامل توسعه علائق و مفاهیم جدیدِ سیاسی، قومی و زبانی به گذشته های دور نگردد.
آنچه تا اینجا گفته آمد، تنها به منظور طرح مسئله و بیان پیچیدگی های مرتبط با نام های آریا، ایران، فارس و دیگر واژه های هم خانواده با آنها بود. بی گمان تا رسیدن به پاسخی شایسته و دستیابی به «تعریف ایران» راه درازی در پیش رو است. راهی که نیاز به منافع افزونتر، طبقه بندی منسجم تر، تحلیل های دقیق تر و دیدگاه های انتقادی فراوان تر دارد.

پی نوشت ها :
1.برای آگاهی از نظرات موجود پیرامون ابراز تردید در فرضیه مهاجرت آریاییان بنگرید به: مرادی غیاث آبادی، مهاجرت های آریاییان، همان؛ درخشانی، همان؛ و نیز برای مردم یکپارچه شرق بنگرید به: رواسانی، شاپور، جامعه بزرگ شرق، بی جا، بی تا.
منبع: مرادی غیاث آبادی، رضا؛ (1390) ایران چیست؟ طرح مسأله پیرامون نام‌های آریا، ایران و فارس، شیراز، نوید شیراز، چاپ نخست.

نوشتن دیدگاه