چگونه فرزندان خود را مذهبی بار بیاوریم؟

اهمیت عبادت در کودکی
بارها شاهد آن بوده ایم  که برخی افراد عبادات و نماز کودکان را نوعی بازی تلقی می‌کنند و آن را فاقد ثواب و اجر الهی می‌شمارند. حال آن که چنین نیست و قطعاً عبادت درکودکی نیز حسناتی به همراه دارد. پس خوب است بدانیم که واجبات بزرگسالان و اعمال مستحبی آنها برای کودکان مستحب است و گناهان آنها برای کودکان مکروه بوده و مباحات برای هر دو امری مباح است.

حال اگر ترتیبی اتخاذ شود که کودکان دریابند انجام عبادت و نماز آنها، در پیشگاه خدا اجر خواهد داشت، رغبت بیشتری برای انجام عبادت خواهند داشت. از طرف دیگر انجام عبادت‌ها در کودکی موجب ملکه شدن آنها می‌گردد و چنین کودکانی در بزرگسالی عبادات را با سهولت بیشتری انجام می‌دهند. اما آنان که تا هنگام بلوغ نماز نخوانده اند، این کار را با دشواری بیشتری انجام می‌دهند. پس اگر بخواهیم کودکان با عبادات خو بگیرند، باید دوره کودکی آنها را مغتنم بشماریم.

مسئله دیگر این است که وقتی کودکی از دوران نوباوگی به عبادت روی بیاورد و برای انجام آن به مسجد و سایر اماکن مذهبی برود، از همان زمان، با چنین فضاهایی انس می‌گیرد و با انسان‌های با ایمان مأنوس می‌شود. انس با فضاهای مذهبی و با نیکان مانع گرایش به ورطه‌های فساد و نابودی گشته، انسانها را از دوستی با بدان برحذر می‌دارد و فرد با چنین خصوصیاتی به صلاح و زندگی پاک  نزدیک تر می‌شود. پس برای تربیت دینی کودکان باید از همان کودکی دست به اقدام زد تا آداب و رسوم و عبادات دینی در دل فرزندان پا بگیرد. به همین دلیل باید نقش هایی را در امر تربیت مذهبی فرزندان و اقامه نماز توسط آنان ایفا کنیم. این نقش‌ها عبارت اند از:

1- نقش تمهیدی (مقدمه چینی)
برای زمینه سازی اعمال عبادی و نماز در کودکان باید نخست تمهیداتی فراهم بشود و در امر تربیت مذهبی فرزندان باید اقداماتی به عمل آید. پیامبر"ص" چنین عمل کرد: به هنگام تولد امام حسن(ع) و امام حسین (ع) در گوش راست آنان اذان و در گوش چپ این عزیزان اقامه خواند که هردو عمل مستحبی قبل از نماز هستند.

امام چهارم (ع) در روایتی می‌فرمایند: وقتی که کودک شما به سن سه سالگی رسید، به او بگویید که کلمه لااله الا الله را بگوید. وقتی که به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز رسید به او بگویید که نام پیامبر(ص) یعنی" محمد" را برزبان جاری کند و وقتی که به سن چهارسالگی رسید به او بگویید که بر پیامبر(ص) درود بفرستد (شایان توجه است که این دو کار را درنماز به خوبی می‌یابیم). در پنج سالگی او را روی به قبله بنشانید، و در 6 سالگی رکوع و سجده را به او بیاموزید و در هفت سالگی شستن دست‌ها را به وی آموزش بدهید(که کنایه ازوضو گرفتن است).

امام صادق(ع) حتی درمورد روزه می‌فرمود: ما کودکان خود را در سحر گاهان بیدار می‌کنیم تا روزه بگیرند، اما درطول روز هر وقت که خواستند می‌توانند افطار نمایند. مراد امام (ع) آن است که بدین ترتیب باید کودکان را عادت داد تا به تدریج تمرین روزه داری نمایند و این امر آنهارا برای روزه داری کامل به هنگام بلوغ و تکلیف آماده می‌کند.

2- نقش الگویی
کودکان در تقلید پذیری شهره اند. آنها بسیاری از رفتارها و حرکات را از طریق تقلید کردن از دیگران و بزرگ ترها می‌آموزند. به همین دلیل می‌گویند وقتی که قصد آموزش رفتاری را به کودکان دارید، الگوی خوبی از آن رفتار را در معرض دید آنان قرار بدهید تا آنها به تبعیت از الگو بپردازند. علی (ع) فرمود: کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم، یعنی مردم را با غیر زبان هایتان به راه خدا دعوت کنید. ایشان دعوت با عمل را مؤثرتراز دعوت از طریق سخن می‌دانست.

سعدی نیز می‌گوید:

بزرگی سراسر به گفتار نیست          دو صد گفته چون نیم کردار نیست

 خداوند برای هدایت انسان ها، الگویی ارزشمند و متعالی در معرض دید آنها قرار داده است و می‌فرماید:" و قد کان لکم فی رسول الله اُسوةٌ حَسنه". پس به درستی که پیامبر(ص) برای شما اسوه ی نیکویی است.

پیامبر علاوه برانجام واجبات و خواندن نمازهای واجب، به امور مستحبی توجه وافری داشت و به نوافل نیز می‌پرداخت. (شایان ذکراست که برپا داشتن نماز شب بر پیامبر(ص) واجب بوده است.)

ما نیز در مقام والدین، اگر می‌خواهیم فرزندان خوبی تربیت کنیم که نمازرا بر پای دارند، باید خود در مقابل آنها به عبادت و نماز قیام کنیم. هر چند که دعوت آنان به نماز لازم است، اما آثارعملی عبادت که در معرض دید آنان قرارمی گیرد، تاثیر دعوت را دو صد چندان می‌کند. این روش را در تعلیم و تربیت، روش اسوه سازی می‌گویند. در روان شناسی نیز بندورا از آن تحت عنوان "سرمشق دهی " یاد می‌کند. او به هنگام بحث از نظریه یادگیری اجتماعی از یادگیری مشاهده ای سخن به میان می‌آورد. کودکان با مشاهده والدینی که به اعمال نیک، عبادت و نماز می‌پردازند، به تقلید و تکرار آن رفتار مبادرت می‌کنند. حتی تقلید در بعد اجتماعی نیزمعنی دار است و از آن تحت عنوان تقلید اجتماعی یاد می‌کنند.

3- نقش تبلیغی
از دیگر نقش‌ها و وظایفی که بر عهده والدین است، نقش تبلیغی است. امروزه آیین‌ها و کیش هایی که غیر الهی اند وافکار بت پرستانه را در دنیا تبلیغ می‌کنند، کم نیستند. این آیین‌ها منادی نجات بشر بوده، وعده‌های فریبنده ای به مردم دنیا می‌دهند. همه ی آنها سعی می‌کنند که با جاذبه‌های تبلیغ، مردم را به سوی مسلک و مرام خود دعوت نمایند. برای مثال، در اینترنت به مقالات فراوانی  درباره این نوع کیش‌ها و فرقه‌های ضاله و گمراه کننده برمی خوریم که از الفاظ فریبنده بهره می‌جویند.

راه هموار است و زیرش دام هاست             قحطـی معنـا میـان نام هـاست

لفـظ‌ ها و نام‌ها چـون دام هــاست             لفظ شیرین ریگ آب عمر ماست

سالانه عده ی زیادی با تأثیر پذیری از تبلیغات به مرام‌ها و مسلک‌های مختلفی می‌گروند. پس اگر آثار تبلیغات تا این حد زیاد است و تا آن حد کارایی دارد که مردم را به تغییر مسلک و مرام می‌کشاند، می‌توان به نحو احسن در جهتی سازنده از آن بهره جست و با سخن گفتن درباره دین، عبادات و نماز و احکام آن، کودکان را به سوی عبادت جذب کرد. در قرآن نیز براین معنا تأکید شده است و خداوند پیامبر(ص) را مورد خطاب قرار داده، می‌فرماید:" یا ایها الرسول بَلّغ ما اُنزل الیک من ربک". ای پیامبر ابلاغ کن آن چه را که از سوی رب و پروردگارت برتو نازل گشته است. مراد در این جا ابلاغ مسئله امامت علی (ع) است، و تبلیغ رهبری دینی و ولایت علی (ع) تا آن درجه از اهمیت برخوردار است که می‌فرماید:" و اِن لَم تـَفعل فـَما بـَلغت رسالته." و اگر آن را ابلاغ نکنی، رسالت خود را به نحو اکمل ابلاغ نکرده ای. آن روزی که این تبلیغ صورت می‌پذیرد خدای تعالی آن را به عنوان کمال دین دانسته، می‌فرماید: اَلیوم اَکملتُ لکم دینکم و اَتممتُ علیکم نعمتی و رَضیتُ لکم الاسلام  دیناً.

نتیجه آن که این همه اهمیتی که امر تبلیغ در اسلام دارد و بزرگان و معصومانی چون علی (ع) قربانی تبلیغ دین خدا گشته اند، ما را بر آن می‌دارد که به تبلیغ دین در خانه و بیان اهمیت نماز بپردازیم واگر چنین نکنیم قطعاً بچه‌ها به سوی عبادت و نماز گرایش چندانی پیدا نمی‌کنند.

4- نقش تبشیری، تشویقی و تقویتی
مراد از تبشیر، آگاه کردن فرد از آن است که اگرکارخوبی انجام بدهد، در پایان به آن عطیه ای (پاداش) داده خواهد شد و خدای تعالی از این روش برای ترغیب بندگان به امور نیک استفاده کرده است، در آن جا که می‌فرماید: وَ فاکِهَهُ مِمّا یَتخَّیرون و دیگرانی را که در سطوح بالاتری هستند به کسب رضای معبود وعده داده، می‌فرماید:

"رَضی الله عنهم و رَضوا عنه " و کسب رضایت خدا امرارزشمندی است و لذا در قرآن می‌فرماید:" و رضوان من الله اکبر"

پس می‌توان برای جلب نظر فرزندان به سوی عبادت و نماز، از تبشیر استفاده کرد. مانند پدری که به کودک خود می‌گوید: اگر نماز بخوانی برایت فلان لباس را می‌خرم. او بدین ترتیب از روش تبشیر بهره جسته است، ولی در مورد کودکان باید تحقق وعده‌ها نزدیک و سریعاً قابل حصول باشد.

مراد از تشویق آن است که پس از اتمام نماز به فرزندمان چیزی عطا کنیم. این امر موجب دوام عبادت و استمرار توجه به فریضه نماز می‌گردد.

کودک با دریافت پاداش تمایل بیشتری به انجام عبادت از خود نشان می‌دهد و باید به تدریج که بزرگ تر می‌شود،  سخن از اهمیت و فلسفه نماز نیز به میان آورد تا عادت کردن به اقامه نماز همراه با فهم و درک بهتر از این عبادت باشد.

در تشویق کودکان باید دقت کنیم چیزی که در اختیار کودک قرار می‌دهیم مورد علاقه وی باشد. این امر در مورد تبشیر و تقویت نیز صادق است.

منظور از تقویت آن است که در اختیار کودک چیزی را قرار بدهیم که موجب احتمال افزایش رفتار در او بشود و تفاوت آن با تشویق دراین است که تشویق موجب افزایش عمل نمی‌شود، اما تقویت می‌تواند چنین پیامدی را در برداشته باشد. بدین ترتیب اگر چیزی در اختیار کودک قرار بدهیم و باعث افزایش عبادت و نماز در وی  بشود، آن چیز نقش تقویت کننده دارد. نتیجه آن که باید برای تشویق و ترغیب فرزندان به امور عبادی از تبشیر، تشویق و تقویت کردن بهره بجوییم و حتماً برای اعطای شی ء به کودک، بر اثر تجربه به امور مورد علاقه وی شناخت پیدا کنیم تا شاهد تاثیر فراوان آن باشیم.

5- نقش تسهیلی (سهولت بخشی)
انجام عبادت و نماز به صورت کامل و تفصیلی و به جای آوردن تمامی شرایط آن کار دشواری است. لذا به منظور ترغیب کودکان می‌توان درعبادات آنان تسهیلاتی در نظر گرفت. همان گونه که امام صادق (ع) فرمود: کودکان خود را در سحرگان  بیدار کنیم تا روزه بگیرند اما در طول روز هر وقت که خواستند می‌توانند افطار نمایند. دراین جا ملاحظه می‌شود که با توجه به طاقت کم کودکان برای روزه داری و عدم توان گرفتن روزه کامل، آنها را تشویق می‌نماییم به مقداری که می‌توانند روزه بگیرند. برای نماز خواندن کودکان نیز می‌توان تسهیلاتی فراهم ساخت. برای مثال، تهیه آب ولرم در آن جایی که آب خانه سرد است. این امر به ویژه برای خواندن نماز صبح توسط کودکان ضرورت دارد. پهن کردن جا نمازآنها، یا مختصر کردن برخی از ادعیه در قنوت و اموری نظایر اینها می‌تواند انجام عمل عبادی توسط کودکان را سهولت بخشد. البته با افزایش سن آنان می‌توان برکیفیت عبادت‌های آنها افزود و سطح راز و نیاز آنان را با خالق اعتلا بخشید؛ اما تحمیل عبادت‌های سخت و دشوار و ایجاد سختی‌های فراوان که با توان و سن آنها متناسب نیست می‌تواند موجبات زدگی از دین را فراهم سازد.

6- نقش تذکر و یادآوری
به طور قطع کود کانی که به تازگی به عبادت و نماز رو آورده اند ممکن است اوقات نماز را فراموش کنند و گاه ناخواسته نماز خود را در وقت مناسب نخوانند. به منظور پیشگیری از بروز چنین امری، باید در نظر داشته باشیم که گاه تذکراتی را به چنین کودکانی بدهیم، اما تذکراتی ملایم و لطیف. برای مثال: پسرم الان موقع نماز ظهر است، عزیزم بیا نمازت را بخوان. ضرورت تذکر از آن جهت روشن است که کودکان در شناخت وقت و زمان، به قابلیت و توانایی‌های کافی دست نیافته اند. چنین تذکراتی می‌تواند عبادت و نماز را به آنان یاد آوری کند و با عوامل زمینه ساز قبلی و ایفای نقش هایی که قبلاً ذکر آنها رفت، انجام به موقع نماز را توسط آنان ممکن سازد. ولی اگر تذکرات به موقع والدین نباشد گاه کودک دچار فراموشی شده، از اقامه نماز باز می‌ماند. وجود تذکرات لطیف و سازنده امری مفید و لازم است و حتی درمورد بزرگ ترها نیز مصداق خواهد داشت. چنان که قرآن می‌فرماید: " فذکـّر اَن نفعت الذکری" و در آیه دیگری می‌فرماید: " فذکر، ان الذکری تنفع المومنین."

7- نقش حمایتگری
کودکان گاه در حین اجرای عبادت یا به هنگام برخورد با دیگران ممکن است دچار شبهاتی در مورد نماز و عبادت بشوند. همچنین ممکن است نکاتی که می‌شنوند باعث تردید آنان شده، آنها را از خواندن نماز و انجام عبادت باز دارد. لذا به منظور حفظ  تمایل و اشتیاق آنها به عبادت، باید درصدد حمایت از آنها برآمد و پاسخ این شبهات را با نگرشی علمی و عقلانی داد تا در خور فهم کودک باشد و حتماً باید به زبانی ساده بدان پرداخت تا مشکلاتی که نسبت به انجام عبادت و نماز در ذهن کودک بروز کرده است برطرف شده، با آرامش و طیب خاطر به عبادت بپردازد. باید برای کودکان گفته شود که وقتی آنها نمازمی خوانند خداوند به آنان حسناتی می‌دهد و آنها را بیشتر دوست می‌دارد. پس کودک برای انجام عبادت و ادامه دادن آن نیازمند حمایتگری بزرگ ترهاست و حمایت فکری و معنوی آنها کودکان را در انجام عبادات استوار می‌گرداند.

بحث و نتیجه گیری
نماز خواندن در دین مبین اسلام اهمیت شایانی دارد. نماز ستون دین معرفی شده  و آدمی را از زشتی‌ها و منکرات باز می‌دارد، چرا که حق تعالی در قرآن می‌فرماید: "ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر". از سوی دیگر، برای حفظ ارزش والای نماز، علی (ع) در محراب و حسین بن علی (ع) در صحرای مالامال از عشق کربلا به شهادت رسیدند. خداوند می‌فرماید: "اَقم الصلوة لذکری"، نماز را برای ذکر من بر پا دار و ذکر را زمینه لازم برای ارائه لطف دانسته و  فرموده:" واذکرونی اذکر کم"، مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مراد از یاد، برخوردار کردن بندگان از الطاف مزید خویش است. نماز رمز  دست یافتن به فلاح و رستگاری است: " قد افلح المومنون الذین هم فی صلوتهم خاشعون." و اگر انسانها ایمان بیاورند خدا درهای رحمت و برکت را از آسمآنها و زمین برآنها می‌گشاید و لذا فرمود: "و لو ان اهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض". نماز رمز این گشایش‌ها و برکت هاست و مددکارانسان در شرایط سخت محسوب می‌شود. بیهوده نیست که ابن سینا این فیلسوف بزرگ مسلمان به هنگام برخورد با مشکلات و مسائل پیچیده ای که قادر به حل آنها نبود رو به سوی خالق می‌کرد و نماز می‌خواند و به برکت این نماز، خداوند مساعدت می‌نمود و معما گشوده می‌شد. رمز این حرکت و تلاش ابن سینا را می‌توان در این آیه کریمه یافت که می‌فرماید: "اِستـَعینوُا بالصَبر و الصَلوة ". یعنی از نماز و روزه کمک و استعانت بجویید. پس نماز را یاوری قدرتمند و حاوی فواید دنیوی و اخروی فراوان بدانیم. با چنین نگرشی باید به تشویق و ترغیب کودکان بپردازیم تا این عبادت حیات بخش از کودکی با وجود آنهاعجین گردد وسلامت دین و دنیا و جهان آخرت آنان در پرتو آن تأمین شود. والدین نیز برای تحقیق این امر در نزد ذات باری صاحب اجر خواهند بود.

نوشتن دیدگاه